Tom niniejszy zamyka się w latach 1526-1795. Obejmuje również problematykę inkorporacji Mazowsza do Królestwa Polskiego, a kończy się wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, której stolicą stała się Warszawa. Mazowsze nie tylko dość szybko, ale także nierozerwalnie zrosło się z Koroną, jednak przy zachowaniu pewnych odrębności, czyli tzw. exceptów prawa.
Jest to niezwykle ważny okres dla Mazowsza, a szczególnie dla stolicy państwa. W tym czasie nastąpił duży rozwój dzielnicy. Osadnictwo obejmowało dotąd niezasiedlone puszcze i bory. Mazowsze stało się najgęściej zaludnioną prowincją Polski. Zapotrzebowanie na polskie zboże na Zachodzie i możliwość jego eksportowania spowodowało rozwój feudalnej gospodarki folwarcznej opartej na pańszczyźnianej pracy chłopów. Spław wiślany bardzo ożywił ekonomicznie Mazowsze, a Warszawa stała się bardzo ważnym jego ośrodkiem. Apogeum swe osiągnął w I połowie XVII w.
