Nieszczęsny kapitał wzajemnych niechęci, wrogości, nienawiści i nieporozumień gromadziliśmy przez wieki, lata i dni. Dziś odcinamy „kupony” z tego „bogactwa” – jątrzące, zapiekłe w nieufności, zabójcze dla spójności społecznej. A choć korzeń tego zła tkwi tak głęboko w przeszłości, że większość z nas nawet przy najlepszej woli nie próbuje tam sięgać – to przecież przynajmniej pewnego „poczucia”, skąd to się wzięło i czy już nigdy nie wróci, wielu na pewno choć raz doświadczyło. A zaczęło się krystalizować bodajże podczas naszej „jesieni średniowiecza”, widać to chociażby w Statucie piotrkowskim z 1496 roku, ograniczającym dość radykalnie wolność osobistą wieśniaków (przypisanie do m i e j s c a); pogłębiły tę erozję fundamentów człowieczeństwa – i chrześcijaństwa – prawa sądownicze, szczególnie deklaracja Zygmunta Starego z 1518 roku, w której władca zrzekał się rozsądzania spraw między panami i kmieciami, czym szeroko otworzył wrota dla upowszechnienia sądów patrymonialnych. Oznaczało to, że teraz pan stał się jedynym źródłem prawa i sędzią w swoim „państwie”. Do czego może prowadzić taki woluntaryzm, widać po śladach szesnastowiecznych praktyk społeczno‑prawnych; jak podają autorzy kompendium Cham i pan, pewna szlachcianka, wziąwszy w dzierżawę majątek klasztoru w Tyńcu, ogłosiła „manifest” swej wszechwładzy wobec poddanych: „Iżem, ja was chłopi u księdza opata kupiła, że mi was wolno męczyć, palić, ścinać i wieszać, nie tylko wam kazać robić”. „Pańskie prawo” – tak pokrótce chyba się nazywa ten korzeń zła; axis mundi – dodaje echo... A co gorsza – brak praw, historii, imion dotykający tej części społeczeństwa, która stanowiła przez setki lat zasadniczy, bo liczący ponad siedemdziesiąt procent ogółu, składnik „narodu”!
(J.F. Fert, Kultura pańszczyźniana, fragm.)
Zawartość książki tworzą trzy szkice społeczno-kulturalne oraz dodatek w postaci eseju Cypriana Norwida „Emancypacja kobiet”. Spoiwem rozważań zawartych w tych tekstach jest refleksja na temat źródeł społecznych podziałów nękających naród zamieszkujący dorzecza Wisły, Bugu i Odry. Profesor Józef Franciszek Fert, wybitny literaturoznawca, edytor, norwidolog, koncentruje swoją myśl tym razem na socjologii kultury polskiej XIX i pierwszej połowy XX wieku. Poczynając od zarania dziejów tego narodu, ukazuje utrwalony w naszej tożsamości rozziew pomiędzy warstwami społecznymi uprzywilejowanych (arystokracja, szlachta) i poddanych (chłopi), zaznaczający się chociażby w kanonicznym przez wieki systemie pańszczyzny, łagodzony w ciągu stuleci, ale żywy nawet jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, czego przykładem była postawa kół sanacyjnych wobec postaci i myśli Wincentego Witosa. Patriarchalny układ sił społecznych nakładał się również na sposób postrzegania roli kobiety w kształtowaniu narodowej tożsamości, a o potrzebie wyrównywania różnic stanowych świadczyły już XIX-wieczne refleksje romantycznych i poromantycznych myślicieli i literatów (znamienny przykład przywołał autor w dodatku do swoich rozważań – w postaci rzadko cytowanego tekstu Cypriana Norwida). Rozważania o patriarchalnej strukturze polskiego społeczeństwa okrasił autor wspomnieniami swojej drogi życiowej z progu chłopskiego domu w świat.
