Otchłań i blask. Czytanie w epoce świeckiej - Łukasz Tischner

Monografia Łukasza Tischnera pokazuje, jak literatura polska XX i XXI wieku odpowiadała na niepokoje związane z „odczarowaniem”: kryzysem tradycyjnych światopoglądów religijnych oraz dominacją naturalistycznej wizji człowieka i wszechświata. Patronuje jej Charles Taylor, autor monumentalnego studium A Secular Age. Tytułowe „otchłań” i „blask” wyznaczają dwa bieguny relacji ze światem – przerażenia i głębokiej z nim jedności. Owe metafory mają chronić przed łatwą racjonalizacją lub konfesyjnymi etykietkami – prowadzą w głąb cieleśnie odczutej wizji siebie i świata. Bohaterami książki są najważniejsi pisarze ostatniego stulecia, między innymi Stanisław Barańczak, Witold Gombrowicz, Stanisław Lem, Czesław Miłosz, Józef Wittlin i Adam Zagajewski. W tym różnorodnym gronie znajdują się ludzie religijni, sceptyczni i odrzucający jakikolwiek światopogląd teistyczny. Mimo wspomnianych różnic łączy ich doświadczenie „otchłani”, które uniemożliwiało zyskanie poczucia ufnego pojednania ze światem jako przestrzenią sensu lub czyniło je nietrwałym.

Łukasz Tischner należy do najwybitniejszych badaczy współczesnej literatury uwzględniających jej wymiary etyczne i religijne. Waga jego nowej książki wydaje się podwójna. Po pierwsze, jest znakomitą prezentacją i podsumowaniem jego drogi badawczej. Swoje studia prowadzi on w postawie krytycznej wobec „duchowej lobotomii” kultury świeckiej, lecz z jednoczesnym głębokim rozumieniem, na czym ta świeckość polega. Ale warto też zwrócić uwagę na jeszcze inny rodzaj wagi tej książki. Ta znakomita antropologia religijnego wymiaru literatury nie byłaby możliwa bez mistrzowskiego poziomu sztuki interpretacji.

Monografia Łukasza Tischnera będzie znaczącym wydarzeniem na polu publikacji naukowych nie tylko w dziedzinie literaturoznawstwa, ale także w przestrzeni szeroko rozumianych badań nad współczesną kulturą.

Prof. dr hab. Andrzej Tyszczyk

Książka prezentuje wyniki wieloletnich badań Łukasza Tischnera, których szeroki zakres dałoby się określić jako problemy związków literatury i religii/etyki. Objętościowo imponująca, nie jest jednak rozwlekła, nie nuży, wręcz przeciwnie: w każdym rozdziale pojawia się kolejny istotny wątek i nowy, często niespodziewany wcześniej aspekt zagadnienia.

Monografia ta ma szansę stać się pozycją bardzo ważną dla przyszłych badaczy relacji literatury i religii, a także dla wszystkich komparatystów. Ze względu na walory poznawcze i przystępny styl Autora proponowane interpretacje dzieł Wittlina, Miłosza, Zagajewskiego, Gombrowicza i Lema będą też inspirujące dla osób zajmujących się dziełami tych twórców. Otchłań i blask stanie się zapewne lekturą o zasięgu wykraczającym poza wąskie grono specjalistów.

Dr hab. prof. UAM Katarzyna Szewczyk-Haake

Łukasz Tischner, dr hab., prof. UJ, ur. 1968, historyk literatury, publicysta, redaktor naczelny „Kontekstów Kultury”, kierownik Katedry Historii Literatury Polskiej XX Wieku na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opublikował dwie książki o Czesławie Miłoszu: Sekrety manichejskich trucizn. Miłosz wobec zła (Znak, 2001; jej poszerzona wersja anglojęzyczna to: Miłosz and the Problem of Evil, Northwestern University Press, 2015) i Miłosz w krainie odczarowanej (słowo/obraz terytoria, 2011), oraz jedną o Witoldzie Gombrowiczu: Gombrowicza milczenie o Bogu (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013). Był kierownikiem międzynarodowego grantu dotyczącego związków literatury (zwłaszcza polskiej) i religii, którego owocem jest dwutomowa monografia Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej (Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020). W swych badaniach, inspirowanych myślą Charlesa Taylora, skupia się na tym, co łączy literaturę z filozofią i religią. Chętnie powraca do ulubionych pisarzy: Miłosza, Gombrowicza i Wittlina.

Niniejsza publikacja została sfinansowana ze środków Wydziału Polonistyki w ramach Programu Strategicznego Inicjatywa Doskonałości w Uniwersytecie Jagiellońskim