Półgębkiem. O problemach (byłego) subalterna.. - Hanna Gosk

Autorka szuka źródeł polskiej mentalności w chłopskiej historii wielowiekowego podporządkowania. Doświadczenie chłopskie, nie aspirujące do rangi wydarzenia traumatycznego przetrwało w formie nieufności wobec ludzi i państwa, oporu wobec modernizacji, wycofania, sprytu i cwaniactwa w życiu codziennym. Czy "ludowa historia" Polski, opowieść o "chamstwie", docenianie wagi zjawisk opowiedzianych "półgębkiem" stanowi nie tylko diagnozę rzeczywistości, ale także terapię? Uwaga Hanny Gosk skupia się na "narracjach źle obecnych", które uczona określa mianem "przekazywanych półgębkiem, więc nie otwarcie i tak, by niekoniecznie zostały usłyszane". Jak dalej wyjaśnia: "Takim właśnie wybranym, a niechętnie podejmowanym publicznie i prywatnie wątkom postzależnościowym, które przewijają się w literaturze, dotycząc kondycji świadomościowej/światopoglądowej (byłych) subalternów poświęcam uwagę w tej książce". Byli subalterni to chłopi, o których sposobie myślenia i odczuwania nadrzędna heroiczno-martyrologiczna "narracja losu polskiego", reprezentująca głównie punkt widzenia "panów", czyli szlachty, a następnie środowisk inteligenckich prawie zupełnie milczy. Przedmiotem refleksji staje się zatem polska proza XX i XXI wieku jako trudny do przecenienia zapis przemian świadomości tej warstwy społecznej, z której wywodzi się obecnie większość Polaków, a którą naznaczyły pamięć o trwających przez wieki degradacji, poniżeniu oraz wstydzie. Autorka zadaje zasadnicze pytania: "Jak zbudować tożsamość narracyjną, jeśli materiał opowieści nie skłania do jej upublicznienia. Upodlenie i upokorzenie przekazać z pozycji ofiary? Własną pogardę i przemoc wobec słabszego/gorszego przemilczeć? Zdradę swoich korzeni ukryć? A co z gniewem, agresją, resentymentem, chęcią odwetu za przemoc, pragnieniem zemsty? Jaki użytek narracyjny zrobić ze zdolności do mimikry i dwójmyślenia, czajenia się w oczekiwaniu, skąd wiatr zawieje? Jak opowiedzieć o przetrwaniu za cenę przystosowania do warunków narzuconych przez silniejszego?". Tego rodzaju pytania prowadzą do oryginalnego ujęcia współczesnych dzieł literackich jako świadectwa zjawisk mało zbadanych, kłopotliwych czy budzących nieraz zażenowanie, czyli obiektywnego przedstawienia postaw chłopskich od okresu zaborów, poprzez dwudziestolecie, II wojnę światową, lata PRL-u aż do czasów III RP.